این سورة الزخرف سه هزار و چهارصد حرف است و هشتصد و سى و سه کلمت و هشتاد و نه آیت، جمله بمکه فرو آمد، باتفاق مفسران، مگر مقاتل که گفت: و سئل من ارسلنا، به بیت المقدس فرو آمد، شب معراج، و این آیت هم مکى شمرند، زیرا که از مکه مصطفى (ص) را به بیت المقدس برده بودند و در این سوره سه آیت منسوخ است: اول: فإما نذْهبن بک فإنا منْهمْ منْتقمون دوم. فذرْهمْ یخوضوا و یلْعبوا. سوم: فاصْفحْ عنْهمْ و قلْ سلام. تا اینجا منسوخ است و باقى آیت محکم.
این هر سه آیت منسوخند بآیت سیف. و در فضیلت سورة ابى بن کعب روایت کند از مصطفى (ص) قال: من قرأ سورة الزخرف کان ممن یقال لهم یوم القیمة یا عبادى لا خوف علیکم الیوم و لا انتم تحزنون، ادخلوا الجنة انتم و ازواجکم تحبرون.
حم. و الْکتاب الْمبین. الکتاب، القرآن. اقسم الله تعالى به و بصفاته، انه جعله قرآنا عربیا، و لیس بمفترى کما زعمه بعضهم. و قیل الکتاب، اللوح المحفوظ. و قیل الکتاب، الخط و اقسم به تعظیما لنعمته فیه. الْمبین الذى ابان طریق.
الهدى من طریق الضلالة و ابان ما یحتاج الیه الامة من الشریعة و قیل الْمبین البین لانه من حروف یعرفونها.
قال ابن عیسى: البیان ما یظهر به المعنى للنفس عند الادراک بالبصر او السمع.
و ذلک على خمسة اوجه، لفظ و خط و اشارة و عقد و هیئة کالاعراض و تکلیح الوجه.
إنا جعلْناه قرْآنا عربیا، اى بیناه و انزلناه على لغة العرب. و قیل وصفناه و سمیناه کقوله: ما جعل الله منْ بحیرة و جعلوا الْملائکة الذین همْ عباد الرحْمن إناثا، الذین جعلوا الْقرْآن عضین، أ جعلْتمْ سقایة الْحاج، کلها بمعنى الوصف و التسمیة و یستحیل ان یکون بمنى الخلق، لعلکمْ تعْقلون. لکى تفهموا معانیه و ما شرع لکم فیه. و إنه، یعنى القرآن، فی أم الْکتاب، اى فى اللوح المحفوظ، کقوله: بلْ هو قرْآن مجید فی لوْح محْفوظ اى: القرآن نسخ من اللوح المحفوظ الذى عند الله. قال ابن عباس: ان اول ما خلق الله القلم، فامره ان یکتب ما یرید ان یخلق بالکتاب عنده ثم قرأ: و إنه فی أم الْکتاب لدیْنا لعلی حکیم اى على الشأن رفیع الذکر، محکم من التناقض و الاختلاف، تقدیر الایة، «و انه لعلى حکیم فى ام الکتاب لدینا».
قال قتاده: یخبر عن منزلته و شرفه، اى: ان کذبتم بالقرآن یا اهل مکة فانه عندنا لعلى رفیع شریف محکم من الباطل.
أ فنضْرب عنْکم الذکْر صفْحا، یقال،: ضربت عنه و اضربت عنه اذا ترکته و امسکت عنه، و الصفح مصدر قولهم صفحت عنه، اذا اعرضت عنه، لان من اعرض عنک اراک صفحة عنقه و سمى العفو صفحا لانه اعراض عن الانتقام. و المراد بالذکر: القرآن. و المعنى أ فنترک عنکم الوحى و نمسک عن انزال القرآن صفْحا، اعراضا عن تنبیهکم، فلا نأمر و لا ننهاکم، من اجل انکم اسرفتم فى کفرکم و ترکتم الایمان و العمل به، مع علمنا بانه سیأتى من یقبله، و یعمل به، استفهام است بمعنى انکار، میگوید: باش ما این بساط وحى و تنزیل در نوردیم و وعظ و تنبیه از شما باز گردانیم و امر و نهى در باقى کنیم، از بهر آنکه شما ایمان نیاوردید و در کفر و شرک، گز افکارى کردید، یعنى این نکنیم که ما میدانیم بعلم قدیم که قومى خواهند بود از آفریدگان که این قرآن و این وحى و پیغام، بجان و دل بپذیرند و بر موجب آن عمل کنند.
همانست که قتاده گفت: و الله لو کان هذا القرآن رفع حین رده اوائل هذه الامة، لهلکوا و لکن الله عاد بعائدته و رحمته، فکرره علیهم عشرین سنة او ما شاء الله. گفتا و الله که اگر در صدر این امت، رب العزه قرآن از زمین برداشتى بکفر کافران و رد ایشان، خلق همه هلاک شدندى و یک کس بنماندى، لکن حق جل جلاله بانکار و کفر ایشان ننگرست، بفضل و رحمت خود نگرست، هم چنان، قرآن روز بروز میفرستاد، تمامى بیست سال، تا کار دین تمام گشت و اسلام قوى شد.
قال مجاهد و السدى: الذکر فى هذه الآیة الوعید و المعنى: أ فنعرض عنکم فلا نعاقبکم على کفرکم، أنْ کنْتمْ قوْما مسْرفین. نافع و حمزه و کسایى، أنْ کنْتمْ، بکسر همزه خوانند، یعنى: ان تکونوا قوما مسرفین، نضرب عنکم، میگوید: ما این سخن و این وعید باز گردانیم از شما، نه آگاه کردن، نه ترسانیدن، نه عقوبت کردن. اگر شما گروهى مشرکان گزافکاراناید، المسرف هاهنا المشرک، و کذلک نجْزی منْ أسْرف اى اشرک.
و کمْ أرْسلْنا منْ نبی فی الْأولین اى کم بعثنا فى القرون الماضیة من الرسل و الانبیاء.
و ما یأْتیهمْ منْ نبی إلا کانوا به یسْتهْزون، کاستهزاء قومک بک، یعزى نبیه (ص) فأهْلکْنا أشد منْهمْ بطْشا، اى اشد بطشا من قریش، کعاد و ثمود.
و مضى مثل الْأولین، کقوله: مضتْ سنت الْأولین، و معناهما العبرة و العقوبة و قیل: مضى ذکرهم و حدیثهم فى القرآن و تبین لکم کیف فعلنا بهم، و ضربنا لکم الامثال.
و لئنْ سألْتهمْ اى سئلت کفار مکة، منْ خلق السماوات و الْأرْض لیقولن خلقهن الْعزیز الْعلیم. اقروا بان الله خالقها و اقروا بعزه و علمه ثم عبدوا غیره و انکروا قدرته على البعث، لفرط جهلهم. ثم قال: الذی جعل لکم الْأرْض مهْدا، فیه وجهان: احدهما ان الکلام متصل و تأویل الآیات الثلاث: من الذى جعل لکم الارض مهدا، من الذى نزل من السماء ماء بقدر، من الذى خلق الازواج کلها مع قوله: منْ خلق السماوات و الْأرْض.
الوجه الثانى: ان الکلام تم عند قوله: الْعزیز الْعلیم، ثم ابتدء الله عز و جل دالا على نفسه بصنعه فقال: الذی جعل، اى هو الذى جعل لکم الْأرْض مهْدا، اى موضع قرار و طمأنینة، و جعل لکمْ فیها سبلا، طرقا لتسْلکوا منْها لامور الدین و الدنیا لعلکمْ تهْتدون الى مقاصدکم فى اسفارکم و قیل تهتدون الى الایمان.
و الذی نزل من السماء ماء بقدر، اى بمقدار حاجتکم الیه، فأنْشرْنا اى احیینا، بلْدة میْتا، لا زرع فیها و لا نبات، و لم یونث المیت کانه اراد المکان او الفضاء کذلک تخْرجون اى کما احیینا الارض بعد موتها یحییکم «۱» بعد موتکم فتخرجون من قبورکم احیاء. قرأ ابن عامر و حمزة و الکسائى: تخرجون بفتح التاء و ضم الراء. و قرأ الباقون: تخرجون بضم التاء و فتح الراء.
و الذی خلق الْأزْواج کلها، یعنى الاصناف کلها کالذکر و الانثى و السماء و الارض و الشمس و القمر و اللیل و النهار و الصیف و الشتاء و الجنة و النار و جعل لکمْ من الْفلْک، اى السفن، و الْأنْعام ما ترْکبون لتسْتووا، على ظهوره، لم یقل ظهورها لموضع ما، ثم تذْکروا، نعْمة ربکمْ إذا اسْتویْتمْ علیْه، بتسخیر المرکب فى البر و البحر و تقولوا، سبْحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقْرنین الاقران: الضبط و الطاقة، تقول اقرنت الرجل اذا ضبطته و ساویته فى القوة، فصرت له قرنا، کان الحسن بن على ابن ابى طالب و یروى عن الحسین: انه کان اذا رکب دابة قال: الحمد لله الذى هدانا للاسلام و الحمد لله الذى اکرمنا بالقرآن و الحمد لله الذى من علینا بنبینا محمد (ص). ثم قال: الحمد لله الذى سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین.
و روى عنه: انه کان اذا عثرت دابته قال: اللهم لا طیر الا طیرک، و لا خیر الا خیرک، و لا اله غیرک و لا ملجأ و لا منجى منک الا الیک، و لا حول و لا قوة الا بک.
و روى عن على بن ربیعه انه شهد علیا (ع) حین رکب، فلما وضع رجله فى الرکاب، قال: بسم الله، فلما استوى قال: الحمد لله.
ثم قال: سبْحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقْرنین و إنا إلى ربنا لمنْقلبون ثم حمد ثلاثا و کبر ثلاثا، ثم قال: لا اله الا انت ظلمت نفسى فاغفر لى انه لا یغفر الذنب الا انت، ثم ضحک فقیل له: ما یضحکک یا امیر المومنین؟ قال رأیت رسول الله (ص) فعل ما فعلت، و قال مثل ما قلت، ثم ضحک، فقلنا، مم ضحک یا رسول الله؟ قال: یعجب ربنا عز و جل من عبده اذا قال لا اله الا انت ظلمت نفسى، فاغفر لى انه لا یغفر الذنوب الا انت. و یقول: علم عبدى، انه لا یغفر الذنوب غیرى.
قوله: و إنا إلى ربنا لمنْقلبون یعنى منقلبون الیه، بالشکر و قیل منقلبون الیه فى المعاد، مقرون بالبعث.
و جعلوا له، اى اعتقدوا و اثبتوا له، منْ عباده، یعنى الملائکة، جزْء، اى: ولدا، لان الولد بعض ابیه و جزء منه و قیل: جزء، اى: بنتا من قول العرب، اجزأت المرأة اذا انثت. و هم قبائل من العرب، قالوا: ان الله صاهر الجن فولدت له الملائکة، تعالى الله عن ذلک و قیل الجزء، هاهنا النصیب، و معنى هذه الایة، معنى قوله: و جعلوا لله مما ذرأ من الْحرْث و الْأنْعام نصیبا إن الْإنْسان لکفور مبین اى ان الانسان فى قوله ذلک کافر ظاهر.
أم اتخذ مما یخْلق بنات، هذا استفهام توبیخ و انکار، یقول اتخذ ربکم لنفسه البنات و هن ادون و أصْفاکمْ، اى اخلصکم بالْبنین و هم افضل، هذا کقوله: أ فأصْفاکمْ ربکمْ بالْبنین و اتخذ من الْملائکة إناثا.
و إذا بشر أحدهمْ، بما ضرب للرحْمن مثلا، اى جعل له نعتا و قیل جعل له شبها و ذلک ان ولد کل شیء، شبهه، و المعنى: اذا بشر احدهم بالبنات، ظل وجْهه مسْودا، لما یعتریه من الکأبة و الغم، و هو کظیم. مملو حزنا و غیظا.
أ و منْ ینشوا، قرأ حمزة و الکسائى و حفص: ینشو بضم الیاء و فتح النون و تشدید الشین، و معناه: التربیة. و قرأ الآخرون: ینشو، بفتح الیاء و سکون النون و تخفیف الشیء، اى ینبت و یکبر، فی الْحلْیة، فى الزینة، یعنى النساء، و هو فی الْخصام، اى فى المخاصمة، غیْر مبین للحجة، من ضعفهن و سفههن.
قال قتاده فى هذه الایة: قلما تکلمت امرأة فترید أن تتکلم بحجتها، الا تکلمت بالحجة علیها. و قیل: عنى بها اوثانهم یزینونها و هى لا تتکلم و لا تبین و من فى محل النصب على الاضمار، مجازه او من ینشو فى الحلیة، تجعلونه بنات الله. و قیل محله الرفع على الابتداء و خبره مضمر، تأویله: او من ینشو فى الحلیة کمن هو ضده.
و فى الایة تحلیل لبس الذهب و الحریر للنساء و ذم تزین الرجال بزینة النساء و الحلیة ما یتحلى به الانسان و سمى الله عز و جل اللولو فى موضعین من القرآن حلیة و یقال حلیة و حلى و جمع الحلیة حلى و جمع الحلى حلى.
و جعلوا الْملائکة الذین همْ عباد الرحْمن، قرأ ابن عامر و ابن کثیر و نافع: عند الرحمن، بالنون و نصب الدال على الظرف و تصدیقه قوله: إن الذین عنْد ربک، و قرأ الآخرون عباد الرحْمن جمع عبد، و قیل جمع عابد، إناثا، اى وصفوهم بالتأنیث خطأ، کما وصفوه بالولد خطأ ثم بالادون خطأ و جهلا. و معنى، جعلوا، فى هذه الایة: وصفوا و عدوا، کقول النبى (ص) حین قال له رجل: ان شاء الله و شئت فقال ا جعلتنى لله ندا، قل ما شاء الله ثم شئت.
أ شهدوا خلْقهمْ، یعنى: احضروا خلقهم حین خلقوا، کقوله: أمْ خلقْنا الْملائکة إناثا و همْ شاهدون.
قرأ نافع: ا أشهدوا خلقهم، على ما لم یسم فاعله و لین الهمزة الثانیة بعد همزه الاستفهام، و المعنى: ا احضروا خلقهم، ستکْتب شهادتهمْ، هذا تهدید، کقوله: و الله یکْتب ما یبیتون، و کقوله: سنکْتب ما قالوا و هذا کتابة الملک علیهم اعمالهم، و قرء فى الشواذ، سنکتب شهاداتهم. و قال الکلبى و مقاتل: لما قالوا هذه القول، سألهم النبى، فقال: ما یدریکم انهم اناث، قالوا سمعنا من آبائنا و نحن نشهد انهم لم یکذبوا.
فقال الله تعالى: ستکْتب شهادتهمْ و یسْئلون عنها فى الآخرة.
و قالوا لوْ شاء الرحْمن ما عبدْناهمْ، اى الملائکة و قیل الاصنام، قالوا لو شاء الرحمن، ما امرنا بعبادتهم، کقولهم: و الله أمرنا بها، و کانوا یقولون ذلک على وجه الاستهزاء. و قیل لم یعجل عقوبتنا على عبادتنا ایاها لرضاه منا بعبادتها.
قال الله تعالى: ما لهمْ بذلک منْ علْم، اى ما لهم بحقیقة ما یقولون علم، إنْ همْ إلا یخْرصون. اى ما هم الا کاذبین، فى قولهم: ان الله رضى عنا بعبادتها، و قیل: ان هم الا یخرصون، فى قولهم: ان الملائکة اناث و انهم بنات الله.
أمْ آتیْناهمْ کتابا منْ قبْله، اى من قبل القرآن بان یعبدوا غیر الله فهمْ به، اى بذلک الکتاب، مسْتمْسکون آخذون عاملون و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره اشهدوا خلقهم ام آتیناهم کتابا فیه ان الملائکة اناث و انهم بنات الله.
بلْ قالوا، اى لم یقولوا ذلک عن سمع و لا عن مشاهدة، بلْ قالوا إنا وجدْنا آباءنا على أمة، اى على دین و ملة و طریقة، و إنا على آثارهمْ مهْتدون.
جعلوا انفسهم باتباع آبائهم مهتدین، اى قلدوا آبائهم من غیر حجة. قیل: نزلت هذا فى الولید بن المغیرة و ابى جهل بن هشام و عتبة و شیبة ابنى ربیعة من قریش.
و کذلک ما أرْسلْنا منْ قبْلک فی قرْیة منْ نذیر إلا قال متْرفوها، متنعموها و روساوها، إنا وجدْنا آباءنا على أمة و إنا على آثارهمْ مقْتدون. بهم. هذا تسلیة للنبى (ص) اى هذا دأب کل قوم و ان تقلید الآباء و الکبراء داء قدیم.
قل ا و لو جئتکم. قرأ ابن عامر و حفص، قال، على الخبر، اى: قال النذیر أ و لوْ جئْتکمْ، و قرأ الباقون: قل، على الامر اى قل یا محمد (ص) أ و لوْ جئْتکمْ بأهْدى، اى: بدین اصوب، مما وجدْتمْ علیْه آباءکمْ، این سخن محذوف الجواب است، و معنى آنست که یا محمد (ص) ایشان را گوى که تقلید پدران میکنند بکیش باطل، که: اگر من بشما آوردم دینى راستتر از آنکه پدران خویش را بر آن یافتید، هم بر آن دین پدران خویش خواهید بود و اتباع دین من نخواهید کرد.
وجه دیگر گفتهاند: أ و لوْ جئْتکمْ بأهْدى مما وجدْتمْ علیْه آباءکمْ، ما تقولون. اگر من دینى به از آن که پدران خویش را بر آن یافتید آورم شما چه گوئید؟
ایشان جواب دادند که: إنا بما أرْسلْتمْ به کافرون ما بآنچه شما را بآن فرستادند نخواهیم گرویدن. قیل هذا اخبار عنهم و عمن تقدمهم من الامم، انهم اجابوا الانبیاء بذلک حین دعوهم الى ترک التقلید، ثم رجع الى ذکر الامم الخالیة، فقال: فانْتقمْنا منْهمْ. اهلکناهم، هلاک استیصال، فانْظرْ کیْف کان عاقبة الْمکذبین. قال القفال لیس هذا لمحمد و لا لامته.
و إذْ قال إبْراهیم، یعنى و اذکر، إذْ قال إبْراهیم لأبیه و قوْمه إننی براء اى برىء، مما تعْبدون و البراءة مصدر وضع موضع النعت، لا یثنى و لا یجمع و لا یونث، تقول رجل براء و رجال براء و امرأة براء و نساء براء، فاما البرئ فانه یونث و یجمع، یقال برىء و بریئون و بریئة و بریئات.
إلا الذی فطرنی، اى خلقنى، فإنه سیهْدین، اى یرشدنى لدینه.
یحتمل ان الاستثناء متصل و کان فیهم من یعبد الله، و یحتمل انه منقطع.
و جعلها کلمة باقیة فی عقبه، عقب الرجل: ولده الذکور و الاناث و اولاد ذکورهم و لا یزال فى عقب ابراهیم من یوحد الله. و الکلمة هى لا، فى قولک، لا اله الا الله، کلمة البرائة مما دون الله، لعلهمْ یرْجعون، الترجى لابراهیم، اى قال ما قال لقومه، رجاء قبولهم ذلک منه. و قیل: قل: یا محمد مثله لقومک فانهم ولده، لعلهم یرجعون الى الله و الى ملته.
بلْ متعْت هولاء و آباءهمْ، یعنى قریشا و آبائهم. متعتهم فى الدنیا بالامهال و السلامة من العذاب، لعلمى بمن یولد منهم فیومنون. حتى جاءهم الْحق اى التوحید و الایمان و القرآن، و رسول مبین یبین لهم الاحکام و قیل مبین ظاهر بالمعجزات و هو محمد (ص).
و لما جاءهم الْحق، اى القرآن و المعجزة قالوا هذا سحْر و إنا به کافرون.
و قالوا لوْ لا نزل، اى هلا نزل، هذا الْقرْآن على رجل من الْقرْیتیْن عظیم، القریتان مکة و طائف، و عظیم مکة جبار قریش: عتبة بن ربیعه و قیل ابو جهل و قیل الولید بن المغیرة، و عظیم الطائف هو ابن عبد یالیل «۱» الثقفى و قیل هو عروة بن مسعود الثقفى و قیل عمرو بن مسعود و قیل عمیر بن عمرو بن عوف کنیته ابو مسعود الثقفى و روى ان الولید بن المغیرة، قال: لو کان ما یقول محمد حقا انزل على او على ابى مسعود الثقفى.